تفسیر علمی
| تفسیرهای مهم | |
|---|---|
| شیعی | تفسیر ابو الجارود • تفسیر قمی • کتاب التفسیر (عیاشی) • تفسیر التبیان • تفسیر مجمع البیان • تفسیر الصافی • تفسیر المیزان |
| سنی | تفسیر جامع البيان (طبری) • المحرر الوجیز (ابن عطیه) • تفسیر الجامع لأحكام القرآن (قرطبی) • تفسير القرآن العظيم (ابن كثير) • تفسیر جلالین (سیوطی) |
| گرایشهای تفسیری | |
| تفسیر تطبیقی • تفسیر علمی • تفسیر عصری • تفسیر تاریخی • تفسیر فلسفی • تفسیر کلامی • تفسیر عرفانی • تفسیر ادبی • تفسیر فقهی | |
| روشهای تفسیری | |
| تفسیر قرآن به قرآن • تفسیر روایی • تفسیر اجتهادی | |
| شیوههای نگارش تفسیر | |
| تفسیر ترتیبی • تفسیر موضوعی | |
| اصطلاحات علم تفسیر | |
| اسباب نزول • ناسخ و منسوخ • محکم و متشابه • اعجاز قرآن • جری و انطباق • مکی و مدنی | |
تفسیر علمی، یکی از رویکردها در تفسیر قرآن که آیات با استفاده از یافتههای علوم تجربی تفسیر میشود. این گرایش تفسیری سابقه طولانیای در میان مسلمانان دارد و در قرن چهاردهم هجری شمسی، بهدلیل پاسخ به چالش تعارض علم و دین و تلاش برای اثبات جنبههای اعجاز علمی قرآن مورد توجه ویژه قرار گرفته است.
سیر تاریخی تفسیر علمی قرآن، سه مرحله را طی کرده است؛ نخستین دوره از اواخر قرن اول تا پنجم هجری آغاز شد و ابنسینا در قرن پنجم هجری، تلاش کرد آیات قرآن را با هیئت بطلمیوسی هماهنگ کند. در قرن ششم، غزالی بر شکلگیری دوره دوم این تفسیر تأثیر گذاشت. سومین دوره نیز با ظهور مکتب اصالت تجربه حسی در اروپای قرن هجدهم میلادی آغاز شد.
علمای شیعه و اهلسنت، درباره جامعیت قرآن نسبت به علوم دیگر سه دیدگاه دارند؛ گروهی معتقدند تمام علوم در قرآن وجود دارد، برخی قرآن را فقط کتاب هدایت میدانند، و دستهای با تفکیک میان علوم مختلف، به تفصیل نظر دادهاند. کتابهای تفسیری اسلام والهیئة، نوشته سید هبةالدین شهرستانی، پرتوی از قرآن، نگارش سید محمود طالقانی، از عالمان شیعه، و نیز الجواهر فی تفسیر القرآن اثر طنطاوی جوهری، عالم اهلسنت، برخی از کتابهای تألیف شده با گرایش تفسیر علمی است.
مفهومشناسی و جایگاه
تفسیر علمی، توضیح معنای آیات قرآن با استفاده از یافتههای علوم تجربی است، با این حال به باور محمدعلی رضایی اصفهانی، پژوهشگر علوم قرآنی، تفسیر علمی قرآن تعریفهای متفاوتی دارد و هر مفسر با توجه به شیوه خود، آن را تعریف کرده است.[۱] مراد از «علم» در اصطلاح «تفسیر علمی»، علوم تجربی است.[۲]
آیات متعددی در قرآن، به آیات علمی شهرت یافتهاند که شمار این آیات تا ۷۵۰ مورد ذکر شده است.[۳] تفسیر علمی بهعنوان یکی از گرایشهای تفسیر قرآن، سابقهای دیرینه در میان مسلمانان دارد؛ اگرچه برخی پیشینه این گرایش را به قرن دوم هجری نسبت میدهند، اما گفته شده که بر اساس مستندات مکتوب، نمونههای آن را میتوان در قرن چهارم هجری مشاهده کرد.[۴]
در قرن چهاردهم شمسی، توجه جوامع اسلامی بهخصوص در مصر، ایران و هند به این شیوه تفسیری افزایش یافت[۵] و علاوه بر مفسران قرآن، متخصصان علوم تجربی نیز به این شیوه تفسیری پرداختند.[۶] مسلمانان در مواجهه با جریان تعارض علم و دین که از اروپا نشأت گرفته بود، کوشیدند نشان دهند که اسلام نهتنها با علم در تضاد نیست، بلکه حامی آن است.[۷]
گفته شده که این جریان در غرب، بهویژه به دلیل ناتوانی کتاب مقدس مسیحیان در پاسخگویی به یافتههای علمی شکل گرفت و بهتدریج به جهان اسلام نیز راه یافت؛ و از همین رو دانشمندان مسلمان تلاش کردند با تطبیق ظاهر آیات و روایات با علوم تجربی، هماهنگی اسلام با دانش روز را اثبات کنند. برخی از محققان نیز اوجگیری تفسیر علمی در میان شیعه و اهلسنت را ناشی از تلاش برای اثبات اعجاز علمی قرآن دانستهاند.[۸] محمدهادی معرفت، از دانشمندان علوم قرآنی، اعجاز علمی قرآن را یکی از ابعاد اعجاز و در شمار موارد تحدّی آن دانسته است.[۹]
دورههای تفسیری
گفته شده که تفسیر علمی قرآن سه دوره تاریخی را طی کرده است؛ دوره نخست از اواخر قرن اول تا پنجم هجری قمری با ترجمه آثار یونانی به عربی و فتوحات اسلامی آغاز شد و دانشمندانی همچون ابنسینا در این دوره کوشیدند تا آیات قرآن را با هیئت بطلمیوسی تطبیق دهند.[۱۰]
بر این اساس، دوره دوم، از قرن ششم هجری شکل گرفت؛ زمانی که ابوحامد غزالی (متوفای ۵۰۵ق)[۱۱] و گروهی از دانشمندان بر این باور شدند همه علوم در قرآن وجود دارد و میتوان آنها را از آیات استخراج کرد. این دو رویکرد، برای قرنها تداوم یافت.[۱۲] ابوالفتوح رازی (متوفای ۵۵۶ق)، نخستین مفسر شیعه دانسته شده که به تفسیر علمی قرآن پرداخت.[۱۳] در این دوره، ملاصدرا (متوفای ۱۰۵۰ق) نیز در بخشی از کتاب تفسیر القرآن العظیم به این گرایش تفسیری اشاره کرده است.[۱۴]
دوره سوم گرایش به تفسیر علمی قرآن، ناشی از گسترش تفکر اصالت تجربه حسی در اروپا و رشد علوم تجربی در غرب در قرن ۱۸ میلادی تحلیل شده است.[۱۵] در این دوره، مسلمانان کوشیدند نشان دهند که میان دین و علم تعارضی وجود ندارد. ازاینرو، با بهرهگیری از یافتههای علمی، به اثبات اعجاز علمی قرآن پرداختند و از علوم تجربی برای فهم بهتر قرآن بهره گرفتند.[۱۶]
دیدگاهها درباره تفسیر علمی
به گفته برخی پژوهشگران، با توجه به سؤال «آیا همه علوم بشری در قرآن موجود است؟»، چند دیدگاه درباره تفسیر علمی پدید آمد؛
دیدگاه اول: موافقان
گروهی معتقدند همه علوم بشری در قرآن وجود دارد. به گفته رضایی اصفهانی، اولینبار ابوحامد غزالی، عالم اهلسنت در قرن پنجم هجری، در «احیاء العلوم» و «جواهر القرآن» این نظر را مطرح کرده است.[۱۷] در میان علمای شیعه میتوان به ابنسینا (متوفای ۴۲۸ق)، شیخ طوسی، ابوالفتوح رازی، علامه مجلسی (متوفای ۱۱۱۱ق)، ملاصدرا، فیض کاشانی (متوفای ۱۰۹۱ق)، سید هبةالدین شهرستانی (متوفای ۱۳۸۶ق) و همچنین سید محمود طالقانی (متوفای ۱۳۵۸ش)، محمدتقی شریعتی (متوفای ۱۳۶۶ش) و مهدی بازرگان (متوفای ۱۳۷۳ش) اشاره کرد. از عالمان اهلسنت فخر رازی (متوفای ۶۰۶ق) و طنطاوی جوهری (متولد ۱۸۶۲م) از ادامهدهندگان تفسیر علمی بودند.[۱۸]
برخی از دلایل این گروه بدین شرح است:
- ظاهر برخی آیات، دلالت بر وجود همه چیز در قرآن دارد. همچون آیه ۸۹ سوره نحل، «نزلنا علیک الکتاب تبیانا لکل شیء» به معنی «و کتاب را بر تو نازل کردیم در حالی که بیانکننده هر چیز است.»
- آیاتی که اشاره به علوم مختلف دارد؛ بهعنوان نمونه آیه ۴۷ سوره انبیاء، «وکفی بنا حاسبین» اشاره به علوم ریاضی دارد.[۱۹]
دیدگاه دوم: مخالفان
مخالفان تفسیر علمی، قرآن را فقط کتاب هدایت و دین میدانند و معتقدند که برای بیان مسائل تجربی نازل نشده است. گفته شده که این نظر در نوشتههای فضل بن حسن طبرسی (متوفای ۵۴۸ق) از علمای شیعه و ابواسحاق شاطبی (متوفی ۷۹۰ق)، فقیه مالکی، که اولین مخالف با نظریه غزالی و دیگران هم بود، بیان شده است.[۲۰] شیخ محمود شلتوت (متوفای ۱۹۶۴م)، محمدحسین ذهبی (متوفای ۱۳۹۷ق) و امین الخولی از دیگر مخالفان اهلسنتِ تفسیر علمی قرآن بودهاند.[۲۱]
برخی از دلایل این دیدگاه بدین شرح است:
- منظور از کتاب در آیه ۸۹ سوره نحل که «همه چیز در آن است»، لوح محفوظ است و در قرآن جمیع علوم عقلی و نقلی وجود ندارد.
- اینکه آیات قرآن را بخواهیم با علومی چون هیئت، نجوم و طبیعی و... تفسیر کنیم، تکلّف و سختی است که اعراب اُمّی که قرآن بر آنها نازل شده بود از آن چیزی نمیدانستند.[۲۲]
دیدگاه سوم: قائلان به تفصیل
به باور این گروه، قرآن هم کتاب هدایت است و هم در آن آیاتی درباره مطالب علمی وجود دارد.[۲۳] در میان علمای شیعه، علامه طباطبائی (متوفای ۱۳۶۰ش)،[۲۴] ناصر مکارم شیرازی (متولد ۱۳۰۵ش)،[۲۵] محمدتقی مصباح یزدی (متوفای ۱۳۹۹ش)،[۲۶] محمدهادی معرفت (متوفای ۱۳۸۵ش) و جعفر سبحانی (متولد ۱۳۰۸ش) از حامیان این نظر بودهاند. از سوی دیگر، زمخشری (متوفای ۵۳۸ق)،[۲۷] سید قطب (متوفای ۱۹۰۶م)، رشید رضا (متوفای ۱۹۳۵م)[۲۸] و محمد مصطفی المراغی (متوفای ۱۹۴۵م) از جمله طرفداران این نظر در میان اهلسنت بودهاند.[۲۹]
برخی از دلایل این گروه به شرح ذیل است:
- قرآن کتاب هدایت، اخلاق و تربیت است، تا انسانها را به سوی فضیلت و خداشناسی هدایت کند، و بنابراین ضرورتی ندارد که همه مسائل علوم تجربی با تفصیل در آن بیان شده باشد.
- ظاهر آیاتی که دلالت بر وجود همهچیز در قرآن دارد، قابل استناد نیست؛ زیرا از طرفی برخی مفسران بهصراحت این معنای ظاهری برای آیات را رد کردهاند و آن را تنها مربوط به هدایت انسان دانستهاند، و از طرف دیگر این نظر برخلاف بدیهیات است، چنانکه بسیاری از فرمولهای فیزیک و شیمی در قرآن یافت نمیشود.
- هدف آیاتی که اشاره به علوم طبیعی دارد، کشف فرمول هندسی و شیمی نیست؛ بلکه این اشاره بهصورت حاشیهای و برای ذکر مثال است نه هدف آموزش.[۳۰]
شیوهها
تفسیر علمی، اقسام و شیوههایی دارد که بدین شرح است:[۳۱]
استخراج همه علوم از قرآن
در شیوه استخراج علوم از قرآن، برخی مفسران کوشیدهاند تا تمامی علوم را از ظواهر آیات قرآن استنباط کنند.[۳۲] باور این گروه مانند غزالی و ابنابیالفضل المرسی (متوفای ۶۵۵ق)،[۳۳] بر این اصل استوار است که همه چیز در قرآن وجود دارد. برای مثال، از آیه ۸۰ سوره شعراء، «وَإِذَا مَرِضْتُ فَهُوَ یَشْفِینِ» (و زمانی که بیمار میشوم اوست که شفایم میبخشد)، علم پزشکی را استخراج کردهاند.[۳۴] از نظر محققان علوم قرآنی، در این شیوه، مفسران به تأویل آیات میپردازند.[۳۵]
تطبیق نظریات علمی بر قرآن
رویکرد تطبیق که در قرن بیستم میلادی، در کشورهایی مانند مصر و ایران رایج شده، در پی آن است تا نظریهها و کشفیات علمی اثباتشدهٔ علوم تجربی را با ظواهر آیات قرآن منطبق سازد. با این حال این رویکرد، از سوی پارهای پژوهشگران، «تحمیل» خوانده شده، نه فقط «تطبیق».[۳۶] عبدالرزاق نوفل (متوفای ۱۹۸۴م)، از جملهٔ این مفسران بود که در آیه ۱۸۹ سوره اعراف (هُوَ الَّذِی خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَجَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا؛ اوست خدایی که همه شما را از یک تن آفرید و از او نیز جفتش را مقرر داشت)، کلمه «نفس» را به «پروتون» و «زوج» را به الکترون تعبیر کرد و مدعی شد که قرآن به آفرینش انسان از ذرات مثبت و منفی اتم اشاره دارد.[۳۷] از نظر علامه طباطبائی، این شیوه را نمیتوان «تفسیر» دانست، بلکه تطبیق و امری ناپسند است.[۳۸]
استخدام علوم برای فهم قرآن
در شیوه استخدام، برخی از مفسران میکوشند با بهرهگیری از علوم مختلف، فهم بهتری از آیات قرآن ارائه دهند. در این شیوه، علوم بهمنظور تبیین و کشف معانی و فهم بهتر آیات استخدام میشود.[۳۹] برای نمونه، قانون زوجیت عمومی گیاهان در قرن هفدهم میلادی کشف شد؛ در حالی که قرآن حدود هزار سال قبل در آیه ۳۶ سوره یس (سُبْحَانَ الَّذِي خَلَقَ الْأَزْوَاجَ كُلَّهَا مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ وَمِنْ أَنْفُسِهِمْ وَمِمَّا لَا يَعْلَمُونَ؛ پاک [خدايى] كه از آنچه زمين مى روياند و [نيز] از خودشان و از آنچه نمیدانند همه را نر و ماده گردانيده است) به این موضوع اشاره کرده است.[۴۰]
گفته شده که این شیوه، بهترین و تنها روش صحیح تفسیر علمی به شمار میرود و به آن تفسیر اعتدالی نیز میگویند.[۴۱] در این شیوه مفسر باید از هر گونه تأویل نابجا و تفسیر به رأی بپرهیزد و تنها درباره معنای محتملِ قرآن سخن بگوید؛ زیرا علوم تجربی، ظنّی و غیرقطعی هستند.[۴۲] همچنین گفته میشود که با بهکارگیری این روش، اعجاز علمی قرآن نیز اثبات میشود.[۴۳]
نمونههایی از تفاسیر علمی
تفسیرهای متعددی با رویکرد تفسیر علمی نوشته شدهاند. برخی از کتابهایی که بهطور کامل با گرایش علمی تألیف شده بدین شرح است:
- الجواهر فی تفسیر القرآن، نوشته طنطاوی جوهری، از عالمان اهلسنت در تونس
- القرآن هو الهدی والفرقان، نوشته سِر احمدخان (متوفای ۱۸۹۸ق)، روشنفکر هندی.[۴۴]
برخی دیگر از کتابهایی که بهصورت تکنگاری در حوزه علوم مختلف تفسیر شدهاند، یا مسائل علمی را در لابهلای تفاسیرشان گنجاندهاند، عبارتند از:
- تفسیر نمونه تألیف مکارم شیرازی که بیشترین مسائل تفسیر علمی را در خود گنجانده است
- القرآن وعلم الحدیث، نوشته عبدالرحمان نوفل مصری
- اسلام والهیئه اثر سید هبةالدین شهرستانی، تکنگاری در زمینه آیات نجومی
- پرتوی از قرآن، تألیف سید محمود طالقانی
- تفسیر نوین نوشته محمدتقی شریعتی
- باد و باران در قرآن، تألیف مهدی بازرگان.[۴۵]
تکنگاری
درباره تفسیر علمی قرآن، کتابهای متعددی به نگارش درآمده که برخی از آنها عبارتند از:
- درآمدی بر تفسير علمی قرآن کریم، نوشته محمدعلی رضایی اصفهانی، چاپ انتشارت اسوه در سال ۱۳۷۵ش. این کتاب اثری است درباره تفسیر علمی قرآن، و معیارها، دلایل موافقان و مخالفان این گرایش تفسیری.[۴۶]
- پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، اثر دیگری از محمدعلی رضایی اصفهانی که انتشارات کتاب مبین در سال ۱۳۸۳ش منتشر کرده است. نویسنده در این کتاب پس از ذکر مقدماتی درباره تفسیر علمی قرآن، بهطور تخصصی به موارد و نمونههای علوم تجربی مطابق با آیات قرآن میپردازد.[۴۷]
- سیر تدوین و تطور تفسیر علمی قرآن، اثر ناصر رفیعی، در سال ۱۳۸۶ش توسط مرکز جهانی علوم اسلامی منتشر شده است. نویسنده در این کتاب به سیر تاریخی تفسیر علمی و مفسران علمی شیعه و سنی بپردازد و ادله موافقان و مخالفان این روش را نیز بررسی کند.[۴۸]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ رضایی اصفهانی، درآمدی بر تفسیر علمی قرآن کریم، ۱۳۷۵ش، ص۲۷۴.
- ↑ مؤدب، مبانی تفسیر قرآن، قم، دانشگاه قم، ۱۳۸۶ش، ص۲۴۴؛ رفیعی محمدی و رضایی اصفهایی، آشنايی با تفسير علمی قرآن، ۱۳۸۱ش، ص۸.
- ↑ مظاهری و بهرامی، «سیر تطور تفسیر علمی قرآن کریم در بستر تاریخ»، ص۱۰۵.
- ↑ رضایی اصفهانی، درآمدی بر تفسیر علمی قرآن کریم، ۱۳۷۵ش، ص۲۸۹.
- ↑ رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۲۸.
- ↑ رضایی اصفهانی، درآمدی بر تفسیر علمی قرآن کریم، ۱۳۷۵ش، ص۲۸۹.
- ↑ رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۲۸.
- ↑ رضایی اصفهانی، درآمدی بر تفسیر علمی قرآن کریم، ۱۳۷۵ش، ص۲۸۲-۲۸۶.
- ↑ رضایی اصفهانی، «اعجاز علمی قرآن»، ص۵۷۵.
- ↑ مظاهری و بهرامی، «سیر تطور تفسیر علمی قرآن کریم در بستر تاریخ»، ص۱۰۵؛ رضایی اصفهانی، «اعجاز علمی قرآن»، ص۵۸۴.
- ↑ مظاهری و بهرامی، «سیر تطور تفسیر علمی قرآن کریم در بستر تاریخ»، ص۱۰۵.
- ↑ رضایی اصفهانی، درآمدی بر تفسیر علمی قرآن کریم، ۱۳۷۵ش، ص۲۲.
- ↑ رضایی اصفهانی، «تفسیر علمی قرآن از دیدگاه مفسران شیعه»، ص۱۵۸-۱۶۰.
- ↑ رفیعی محمدی، «سیر تدوین و تطور تفسیر علمی قرآن کریم»، ص۳۸.
- ↑ رضایی اصفهانی، «اعجاز علمی قرآن»، ص۵۸۵-۵۸۶؛ رضایی اصفهانی، درآمدی بر تفسیر علمی قرآن کریم، ۱۳۷۵ش، ص۲۲.
- ↑ مظاهری و بهرامی، «سیر تطور تفسیر علمی قرآن کریم در بستر تاریخ»، ص۱۰۵؛ رضایی اصفهانی، درآمدی بر تفسیر علمی قرآن کریم، ۱۳۷۵ش، ص۲۲-۲۳.
- ↑ رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۳۵.
- ↑ رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۳۶؛ رضایی اصفهانی، «تفسیر علمی قرآن از دیدگاه مفسران شیعه»، ص۱۵۸-۱۶۰؛ رضایی اصفهانی، «اعجاز علمی قرآن»، ص۵۸۷-۵۹۱؛ رفیعی محمدی، سیر تدوین و تطور تفسیر علمی قرآن، ۱۳۸۶ش، ص۱۰۱-۱۲۱ و ۱۳۸ و ۱۸۷ و ۲۷۳-۲۸۶.
- ↑ قاسمی، «اعجاز تفسیر علمی قرآن کریم»، ص۹۷.
- ↑ قاسمی، «اعجاز تفسیر علمی قرآن کریم»، ص۹۸.
- ↑ رضایی اصفهانی، «اعجاز علمی قرآن»، ص۵۹۳-۵۹۵.
- ↑ رفیعی محمدی، سیر تدوین و تطور تفسیر علمی قرآن، ۱۳۸۶ش، ص۳۲۰.
- ↑ قاسمی، «اعجاز تفسیر علمی قرآن کریم»، ص۹۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۵۲ش، ج۱۲، ص۳۲۴.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۱، ص۳۶۱-۳۶۲.
- ↑ مصباح یزدی، معارف قرآن، ۱۳۶۸ش، ص۲۲۸-۲۲۹.
- ↑ زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۲۸؛ رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۳۸.
- ↑ رشید رضا، تفسیر القرآن الحکیم، ۱۴۱۴ق، ج۷، ص۳۹۴-۳۹۵.
- ↑ رضایی اصفهانی، «اعجاز علمی قرآن»، ص۵۹۵-۶۰۰.
- ↑ رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۳۸-۳۹.
- ↑ رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۴۶-۴۷.
- ↑ رفیعی محمدی و رضایی اصفهایی، آشنايی با تفسير علمی قرآن، ۱۳۸۱ش، ص۱۶.
- ↑ رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۴۷.
- ↑ رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۴۷.
- ↑ رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۴۷.
- ↑ رفیعی محمدی و رضایی اصفهایی، آشنايی با تفسير علمی قرآن، ۱۳۸۱ش، ص۱۷.
- ↑ نوفل، القرآن و العلم الحدیث، ۱۴۰۴ق، ص۱۵۶-۱۵۷.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۵۲ش، ج۱، ص۶-۹.
- ↑ رفیعی محمدی و رضایی اصفهایی، آشنايی با تفسير علمی قرآن، ۱۳۸۱ش، ص۱۸.
- ↑ رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۴۸-۴۹.
- ↑ رفیعی محمدی و رضایی اصفهایی، آشنايی با تفسير علمی قرآن، ۱۳۸۱ش، ص۱۵.
- ↑ رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۴۸.
- ↑ رضایی اصفهانی، درآمدی بر تفسیر علمی قرآن کریم، ۱۳۷۵ش، ص۱۰۵-۱۰۶.
- ↑ علویمهر و جمعی از محققین، نقش شیعه در تفسیر و علوم قرآنی، ۱۳۹۷ش، ص۲۴۵.
- ↑ رضایی اصفهانی، «تفسیر علمی قرآن از دیدگاه مفسران شیعه»، ص۱۵۷؛ رضایی، «پژوهشی در تفسیر علمی قرآن(۱)»، ص۳۳-۳۴.
- ↑ رضایی اصفهانی، درآمدی بر تفسیر علمی قرآن کریم، ۱۳۷۵ش، ص۴.
- ↑ رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۴-۱۴.
- ↑ رفیعی محمدی، سیر تدوین و تطور تفسیر علمی قرآن، ۱۳۸۶ش، ص۴-۱۳.
منابع
- رشید رضا، محمد، تفسیر القرآن الحکیم: تفسیر المنار)، بیروت، دار المعرفة، ۱۴۱۴ق/ ۱۹۹۳م.
- رضایی اصفهانی، محمدعلی، «اعجاز علمی قرآن»، در مجله معرفت قرآنی، کنگره بزرگداشت آیتالله معرفت، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- رضایی اصفهانی، محمدعلی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، رشت، کتاب مبین، ۱۳۸۳ش.
- رضایی اصفهانی، محمدعلی، «تفسیر علمی قرآن از دیدگاه مفسران شیعه»، در مجله شیعهشناسی، شماره ۲۶، تابستان ۱۳۸۸ش.
- رضایی اصفهانی، محمدعلی، درآمدی بر تفسیر علمی قرآن کریم، [تهران]، اسوه، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
- رضایی اصفهانی، محمدعلی، منطق تفسیر قرآن، قم، مرکز بینالمللی ترجمه و نشر المصطفی(ص)، ۱۳۹۳ش/ ۱۴۳۶ق.
- رضایی، محمدعلی، «پژوهشی در تفسیر علمی قرآن(۱)»، در مجله پژوهشنامه حکمت و فلسفه اسلامی، شماره ۱، بهار ۱۳۸۱ش.
- رفیعی محمدی، ناصر، سیر تدوین و تطور تفسیر علمی قرآن، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، ۱۳۸۶ش.
- رفیعی محمدی، ناصر، «سیر تدوین و تطور تفسیر علمی قرآن کریم»، در گلستان قرآن، شماره ۹۳، آذر ۱۳۸۰ش.
- رفیعی محمدی، ناصر، و محمدعلی رضایی اصفهانی، آشنايی با تفسير علمی قرآن، حسنرضا رضایی، قم، مرکز مطالعات و پژوهشهای فرهنگی حوزه علمیه قم، ۱۳۸۱ش.
- طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۵۲ش/ ۱۳۹۳ق/ ۱۹۷۳م.
- علویمهر، حسین، و جمعی از محققین، نقش شیعه در تفسیر و علوم قرآنی، قم، انتشارات امام علی بن ابیطالب(ع)، ۱۳۹۷ش.
- قاسمی، خادمعلی، «اعجاز تفسیر علمی قرآن کریم»، در مجله معارف اسلامی و مطالعات اجتماعی، شماره ۱۳، بهار و تابستان ۱۴۰۱ش.
- زمخشری، الکشاف، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۷ق.
- مؤدب، رضا، مبانی تفسیر قرآن، قم، دانشگاه قم، ۱۳۸۶ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، معارف قرآن، قم، مؤسسه در راه حق، ۱۳۶۸ش.
- مظاهری، محمدمهدی، و جمیله بهرامی، «سیر تطور تفسیر علمی قرآن کریم در بستر تاریخ»، در نشریه نامه الهیات، شماره ۸، پاییز ۱۳۸۸ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
- نوفل، عبدالرزاق، القرآن والعلم الحدیث، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.